Tuesday 10 March 2015

MARA PA HLA NATA LA

Mara hla nata lâ he marapa tawhta avaw thaopa nata aeihrâpata eima hneipa châ khai hlei vei. Marapata eima pathaopa nata laiseih kheipa hla nata lâ he ‘Mara hla nata lâ’ eima tah. Marapa hla nata lâ avaw puana/thaona rei dâh nata pahnona dah alyu tlâ ngyu vei, eima pahnona dâh hawhta ei vaw palâsa. Hla he bie nata ao tawhta avaw puapa châ ta,hla he palôhrupa pachâna tawhta a vaw puapa achâ.Atlâhpipata Palôhtlâna, Alyna, Riahphana, Pahaona, Ngiachhiena,Vâsâna,Chaphôtuna,Angiana,Vâna tawhta avaw thaopa achâ. Hmohrohneipa ao-reihka nata hmotaopa pyury tawh chhaota nata lyurâhripazy tawh chhaota avaw châ hra.

Nôpaw zy reizieta cha Vawbiapa he aotlohpata khihdei hlâta sa tyh ta, Awhkhopa he ‘azaotianana’ tah ei ta, Rainô ao he ‘angiana, palôhliena’ tah ei ta,Tikaropa ao he ‘athipazy ngiana nata chaphôtuna’ tah ei ta, Veitu sâpa he, ‘riaphana nata pahaona’ tah ei ta, Malupawpa sâpa he ‘saiso pahneina’ zy ama vaw tah.
(1) SAWLÂKIA: Sawlakia he Hraila (Syukipa) ta seichanô lâ a pachupa tawhta lapa a châ. Chhaongai bei pôhluh hlai na châta hmâ tuachaipa châ ta, châhrasala he liata ‘sawla’ tahpa châ mâ vei. Ngiaphia Sizo khih kiah Sawkiana by tawhta Sawlakia tahpa he â vaw thaopa a châ .
Chhaongai râh liata Hraila (Syukipa) kia ta, chyhsa a hy hmata pua leipata o liata y khai awpata tlâh aw ei ta, akhihpita o liata ama y. Chhaongai bei nah he tho ti awpa ama hnei khao leipa vâta ama Seichanô cha tho phao awpata chho ei ta, ‘nama cha ama cha nie hapa chhao ta pei vei, tho ti awpa pachhâ ha tlô pi ta’, tah ei ta, ama seichanô cha asaw chhaota Teifai by lâ tho phao awpata sie hata, Teifai by atlô nata Hraila nah cha, chyhsapa lata avaw lie ei ta, ‘khapa vâta ma khisawzy puatlâ tlôh leipa ei ta nâma he tho na vaw phao thla ha’ tah ei ta, Seichanô cha ta, ‘ei beipata thoti awpa pachhâ ha pi ta, tho vaphao la, nama la, ama chanie hapa chhao ta pei awh vei, tho cha vaphao ma y, nata ta, ei vaw sie’ tah ta, Hraila nah cha asaw lapa ei ta, tho apahrei khai nata azibeinô thâtih hiahri ei ta, apazôh nata lyupâh khatai lia ma apua tyh’ tahpa hiahri ei ta, arei khai tawhta, lâ pachu ei ta, liasa athai tawhta tho cha paphao sa ei ta, asaw chhao cha pie ei ta, ‘vasie la haona tlâh na tlô nata hno lâ avaw heih ma y tahpata chho ei ta, Seichanô cha ama reipa hawhta tlâh atlô nata hnola heih ta, chakei lâta alie khai ha ei ta, cha tawhta Hrailapa ama châ tahpa apahno haw.
N.E Parry ta cha “Sawh” he pasana nata hri-ia chyhsa chô liata akia theipa tahpata aro. Sawlâ he chihro phohropa mo-hmô liata kô 1948 liata lôlei liata lâpa a châ. Akbar Hydari India chyhsa Assam Governor hmiatua chaipa Lôlei akaw tly nota lâpa a châ.
Hraila nah cha Seichanô areina hawhta apazô a sâna liata abykhâh ei ta, abeinô cha apazôh a sâ nata aphei parai ei ta, aphei cha ama parai pachhô haw.
Abeipa cha machhiesapata pohluh akhu ta, khapa hmata niekhao leipata do khao hra leipata, bei machâ nata khih nôpaw zydua cha ama pacharôh ngâsa sai ta, ama beipa mâchhiesana pohluh ama pahysa thei n’awpata, seichanô ta hrailâna tawhta la athaipa kha khihchhôh satlia nata laihsa zydua ta a chu ei ta, kyhchhi noh cha abei tlyhmia liata satlia nata laihsa zydua pua pakhy ei ta, abei seichanô ta lâ apachupa cha lâh ei ta, ama lâpa cha abeipata moh ta, apha tah ngâsâ ta,a mâchhiesana pohluh chhao cha hlai ha ta, ama beipa mâchhiesana pohluh ama pahysa thei hapa vâta bei machâ nata khihsawzy cha aly ngâsâ ei ta, ama kyhchhina chhao cha ahlaotloh kawpata apahnopa vâta he hawhta seichanô ta hla aphi :
Ngiaphia Haita nata Lausah vaw nei,
Teifai baula phiethai nei,
Achhopasiana cha:- ‘Hrailapa hnota lysa ei zoh
Teisai by lia eiphei thuana
Tipi by lia thaipahlyno haw achanei rualua na’ tahpata hla ama vaw sa tyh. Sawlakia he Chhaongai râh Teifai by liata Hrailapata seichanô apachupa tawhta vaw lâ lai lymapa hawta reipa châ ta, ‘Sawlakia’ tahpata moh ama vaw bi. Anodeikua he Ngiaphia Sizo bei Mahlei- 1 ta, matu râh zachho ta, Matu bei Khifie lapinô luh ama kaw phaopa he anaoh thao ta, chavyh hawhta ahmiazy ahmi athao khai hapa vâta “Sawh” ahnei aw tahpa chi ei ta, athlapa palôh patlâh leipata cha pha vei ama tahpa vâta, Ngiaphia Sizo kia aby pha kawna liata Chhaongai liata ama lâpa kha he liata lâ ei ta, he tawhta ‘Sawlakia’ tahpata bi ei ta, asu chhao ‘Sawlakiana by’ ama vaw tahpâ haw. Chavâta Mara râh liata Sawlakia ama kia tuachaina cha Sawlakiana by liata a châ. Sawlakia he athipa abei machâ ri ahâ theipa zy nata moluh iana liata zy ta kia tyhpa avaw châ.
(2.) DAWH LÂ : Dawh la he Mara pho la sakha chata, Sawlakia awpa chyhta Sawlakia pathaona awhpata ama lâ tyhpa a châ. Achâhta cha, Sawlakia khai tawhta apazao n’awpata ama lâ thlâh pyly hra.
(3.) THIH LÂ : Thih lâ he Thluapa a thi nota Tisi kaopi liata apahrâpa zy ta ri kaw kia ei ta, khihsaw ri akiapa zydua cha mokuti hie ei ta, phie amâ mô khai ha. Mochaopa nata Nahpâpa ngâlâh a hra ei ta, lyurahripa nah zy ta Viadawh, Dawkho nata Taidawh zy tôpata thata ama lâh, ama lâpa cha nahpâpa ta mohthla ha ta, Viadawh, Dawkhoh nata Taidawh ama tôpa pyu cha thei leipata, mochaopa deikua cha ama lâpa hmô thei leipata, ama pyu nata Viadawh, Dawkhoh nata Taidawh ama tôpa pyu cha thei thei ta, amylâ khih a deih chyta lyurâhrinah cha adi ha ei ta, amâ di tawhta zawpizy cha akaw thei ei ta,nahpâpa nata mochaopa ta azo ta ama hmôpa nata ama theipa cha reih ei ta, nahpâpata ama lâzie hawhta thlai lâh ta, amochaopa ta Viadawh, Dawkho nata Taidawh ama tôpa patla dâh hawta napâpa lâpa cha patla ta, zawpi ta moh ei ta, apha tah ngâsâ ei ta, he rakha tawna heta cha abei macha ri ahâ theipa, Seih nata Viachao athie theipa maih liata ama lâpa lyma ha bâ a ma tah. Chavata, athi lâ he Tisi kaopi ahripa tawhta lâ apuapa a cha ama tah.
He lâ he athipa thlahpa athi khih la a sie daihti liata ahmia akai thei n’awpata ama palyupalihpa a cha.
(4.) HMIAKHUPATI LÂ : Hmiakhupati Lâ he athih lâ chhâkhana a châ. Taikao, Taikao, Taitaikao, kaotaitaikao, Taitaikao, Taitaikao( Repeat) tahpata Taidawh ama tô.
(5.) CHAOCHHIPA LÂ : Chaochhipa Lâ he athih lâ chhânona a cha. Daw tô dâh : Sachao, rachao, rochao, chaorochao (Repeat)
(6.) ZAWCHHYPA LÂ : Zawchhypa lâ he athih lâ chhâthôna a châ.
Dawhtô dâh : Pibô , Pibô, Pipi bô, Pipi bô, Pi bôbô Pi bôbô, Pibô pipi bô tahpata tô ei ta, ‘Satlai , satlai lôsatlai, Sipu Satlai lôsatlai’ tahpata ama sa ty hra.
(7.) RAKHÂTLA : Marapa manô mapaw zyta ‘Rakhâtla’ ama vaw tahpa he , Ramawh y leina, Ravaw , Arih, Amôh zy yna su liata za pahrâ tua ei ta, chavata Arih he Sapali (4) ta patlaw ei ta, ama patlaw hlâta cha ‘Arih’, châ ta, ama patlaw tawhta cha ‘Rakâ’ ama vaw tah haw, “tla” tahpa he mie zy, viachao tawh zy châki zohpata amâ zawvo hawpa he “tla” ama tah. Chavâta ‘Rakâtla’ tahpa a cha. Rakâtla he Mara pata chithô (3) hnei pi ta, cha zy cha :- Raka abaota ama chakhypa, apieta ama chakhypa nata aliah liata ngalâh ta ama chakhypa tahpa ta, sâthôh eima hnei, chazy cha ‘Sawzaw Raka’ ‘Sathaw Rakâ’ nata ‘Kharia’ ama vaw tah . Chapaw pakha nata chanô pakhata tla ei ta, chanô heta Baliepa a chaba.
Rakhâtla he a thihpa ri a sie chyta ama tlapa tyh, he he athihpa thlahpa palyupalina nata athih khih hawka liata siena dâh pachuna sakha hawta pachâpa a cha. A thih lâ ama lâpa liata ngalâh Rakâ he tlapa a châ.
(8.) AZAO LÂ : A zao la he a ao sanota sa theipa a châ. Ao palôhlie kawpata sapa he athihpa ri a sie chyta ama sa tyh. Thokha ta Haoma nata Vangia ama chhaina nata amâ vâna hla ta pathao ei ta, Hlichhy nata Hly-a avâ-iana ta chhao pazao theipa a châ hra.
(9.) ODÔHPA LÂ : Odôhpa lâ nata hla he Marapa satlia nata laihsazy apalypa-uasana lâ a cha. Zâ ta lâ tyhpa a cha, Marapa chi nata pho pi cha, lyu tao ta py âchyhpa eima châpa vâ ta, chi ama cheipa sathei hmiatuapa, kô vei tuapa- satôpa nata chhâmeih niebaw ahnei viapa chhôhkhazy cha satlia nata laisa zy ta vaw patohpatiapa ei ta, cha cha satlia nata laihsazy apahrua ei ta, azo ta ama o lâ va ngaipata, ama ozy dôh ei ta, zâ chhôhkha hlasa khohtôpata lâ ei ta, khideina taihta ama lâ tyhpa a cha. Ohneituhpa azinô liata ochhôh angia pasaina hiah ei ta, pasaina ama hmô khai tawhta chakohta lâ ‘Alekieky, Liakie ky’, tahpa lâ tawhta ama pathao tyh . He khai tawhta , sa-ia hla sa ei ta, hmiakhupati ama lâ. Ama hry liata hati viapa nata satlia laihsa noza apasôh viapazy ama palypa-uasana châ ta , thairipupa lâ, mathyupa lâ, Saitlei lâ, Mathliethlanô lâ, Vacharinô lâ, Vao-ietlo lâ, Sakicheihpa lâ, Zawchhypa lâ zy ama lâ tyh. Achô liata palâsapa lâ zy khi odôhpa lâ chhoh liata atlôhpa sai a cha.
(10.) SÂH-IA LÂ : Sâh chheikha tawhta a chô lâ ahnei theipa chhôhkha zy ta sâh he ama –ia tyh. Vaothaw thiepata akhih pi châta kyhchhina ama tao tyh. Sâh-ia hla he a ao ama pathao chhei khiata cha, sâh a iatuhpa chhôhkha liata thina a y awpa hawhta khâchâ ama pachâpa vâta, Sâh-ia hla apathao thaipa ama hrua tyh, ama khih liata apathao thaipa ama y vei khiata cha khih hro lâta athaipa amâ chhaopata ama hrua tyh. Azao hla ao ta ama sa pathlei khiata cha, athihpa hla a châpa vâta chhôhkha liata thina atlô aw tahpa ama chi kaw.
Marapa ta kô kha sâh nata satôpa chheikha tawhta a chôla ahneipa cha ama –ia thei. Ia tahpa he alyna thaphana dei cha leipata, chicheipa byhna apie he theituhpa kha lyurahripa hawta ama pachâpa vata, lyurahripa hnota athei na hlâna nata palyupalina, hmialâ châta byhna awna nata lyurahripa palôhpatlâhna châta tao tyhpa achâ.
Nopawzy reizie ta cha, Sah-ia lâ he mara hawthai tawhta apuapa ta reipa a châ. Hawthai chi chhierâh khih- atahma ta khabôh khih kiapâh liata ama pahrâ nota lôchei nata hawthai rahri liata lyupi yta, he liata lyu tao ei ta, sah nata satôpa thata pavei ei ta, chavâta he rah he “Fa-o râh” ama tah.
Sa-ia la he ama la awpa no ta tlyhmia liata aphie pha ei ta, apthao thaipa chapaw pano ta atyuhmahua kho yto aei y, hehawhta ama pathao
‘Vesi thaona Fa-o râh le,
Linga thaona zeita hnaw le,
‘azei cha ma, Hrapheh cha ma,
Fah thaona e, manô sie râh e,
Phe ma pazaita la e,
‘Azei hnaw la, Hraphe hnawh la, thahaoh la,
Linga tai sala ta tihnawh daih e.
‘Vesi sau khazie ma a cha tah khe la,
Cheidô puchhi hraikhô sana tah ma e,’
Lâ dâh :- Pathaotuhpazy ama khoh chhaota akaw dua ei ta, alâpenawh cha chanô chapaw ta a i-âh ei ta, achaku khai pata hla nata kho patlapata amâ chanei. Chapaw pakha lâpâ laihna chôta a lia lâ vaw pua ta, chanô panota vaw pazi laihpata ahnoh lâ tawhta ama khia.He lâ he lâ ru kawpa châ ta, adua lâlao lei, atyu lalao lei tahpa achâpa vâta alâ patlô theipa y tla leipa ei ta,â thla ta amâ thla ty.
(11.) OPICHHEI LÂ & PAKHUPI LÂ : Hlano manô mapaw zy daihti liata cha yzie hneipata osapa achâ tyh. Osa ei ta, ngiahrai pathliapa o, tota laihpaw o he opi a sa tah ei ta, othiehpa alyna châ ta, seih thiepata kyhchhina ama tao tyh. Chyhsa thokha reizie ta cha ‘seihtôpata na opi akiah’ ama tah. He hawhpa noh ta lâ pa he opichheilâ a ma tah.
(12.) BEILÂ : Beilâ he opi asa ei ta, ngiahrai pathlia ei ta, sava dao ei ta, piaphaw chhôh ei ta, he liata kychhina ama taopa he ‘Beita’ tah ei ta, vao thiehpa rei leipata achyh chaipata seih poh 3 ama thie awpa a châ. Cha cha ‘Beita’ ama tah . He khai tawhta ‘lythla/lytu’ tah heih ei ta, he he ‘Beipi’ ama tahpa cha a châ. Beita nata Beipi liata Beila he lâpa nata hla sa tyhpa a châ.
Marapa dykhata kychhina laichaipa nata achhâna cha, ‘khochei’ he a cha. Beipi khai tawhta khochei theipa a cha. Beila hla “ Chiachipaw, thla beipi nohsa chala, lozaolao ta thlaisa lei e’ ama tah.
(13.) AWKHYPA HLA : Awkhypata Awhpinô a chariana nata akhiahly nota yzie hawhta lâpa a châ. Marapa ta hla eima hnei tuachaipa cha Nawh hla a châ. Apazipa he Awkhypa hla a cha. Awkhypa hla he zawpi pôhpakhy noh nokia noh tlyma salu-ia noh tlyma niedohna su liata tlyma , sa typa a cha. Manô mapawzy daihti nota cha ama lâ khochaipa chi sa typa a cha. Thapha alyna kyhchhi nozy he ta Awkhy hla he ama sa tyh.
Satlia nata laihsa alyliana nata va-iaparôna hla a cha viapa vata satlia nata laisa zyta ama sa via chai tyh. Hlano Mara satlia nata laisa zy cha veih athla n’awpa nata lyubie ahlâ n’awpata hla he hma tyh ei ta, hla lilaw ta amâ chhy palie tyh. Atlâhpipata ama hla he tlâh 3 tlah 4 ahneipa achâ tarawpata ahla bie deikua akichochâ kaw ta, yzie hnei pathu ta, apahly kaw ngâsâ. Achâhta ataochhiena zy, apalaina hla ta zy nata areisina hla ta, khei hawpa rai hlata ama hmâ thei. Chavâta Awkhypa hla he , hla âkichocha chaipa a cha.
Awkhypa hla he marapa deileipata cha chi hropata ama hneipa pahnopa châ vei, marapa pahrâna lia maihta sa pa a châ. Ti nata tlâh reihzy anano laipa hawhta bâhta ta ânano laih hra.

Awkhypa he pithai kaw ta, ariah pha ta, Awpinô zy, awtachhi zy hry liata laichai ta, “Keima râh, keima eih” tahna chô ta su sa viapa lâ kiah ta, amathlaw chabaih ta, akho tyh. “Nâ ngâhpa avy teh u, he liata ei y” tahta,’ei laina râh’ atahna a cha.Awkhypa piezie he yzie hnei ta, daihti chhao apahno. Khideichy ta kho tyh ta, minute sakha hmah chhei leipata adaihti ta liata a kho tyh.
Marapa ta chapaw hawti moh ama bi khiata cha “ I paw aw tawla—Awkhypa khohta kho la” ama tah. Hla sa thai la, bie rei thei la, na ao paro sala, na riah pha sala, na thâ pathâh sala’ tahna a cha.
Chapaw Hla thai bie thai riapha thatlo pazy cha ‘Sawhmei khydi,Kahrie khydi, Khihlia khydi’ ama ta tyh.
Chavâta marapa chipho liata Awkhypa hla nata lâ he eima hmâh hlu chaipa a châ.
Source: V.Choza

No comments:

Post a Comment